(১)
‘সপোন’ বোলা বস্তুটো মই বেয়া পাওঁ। মোৰ চিনেমাখনত কোনো সপোন নাই। দর্শকক সপোন দেখুৱাব খোজা নাই। বাস্তৱৰ মুখামুখি কৰাব খুজিছোঁ।—এয়া পদুম বৰুৱাই কোৱা কথা। তেওঁ পৰিচালনা কৰা একমাত্র চিনেমা ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ প্রসংগত কৈছিল এই কথা। সন্দেহ নাই যে পদুম বৰুৱাৰ এই অসমীয়া চিনেমাখন আজিৰ তাৰিখতো অসমৰ চিত্ৰৰসিকৰ বাবে গৌৰৱ। এই লেখাৰ প্ৰসংগ পিছে ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ নহয়, পদুম বৰুৱাহে।
চিনেমাৰ প্ৰতি দুৰ্বাৰ আকৰ্ষণ আছিল পদুম বৰুৱাৰ। তেতিয়া তেওঁৰ বয়স ন নে দহ। তেওঁ ঠিক কৰিছিল— যিকোনো প্রকাৰে চিনেমা এখন চাবই। চোৱাৰ সুযোগো পালে। ডগলাছ ফেয়াৰ বেংকৰ নির্বাক ছবি এখন। তাৰ পিছত ১৯৩৫ চনত যোৰহাটৰ ভ্রাম্যমাণ ছবিগৃহত ‘জয়মতী’ চোৱাৰ সুযোগ পালে। মূলতঃ এই দুখন চিনেমাই পদুম বৰুৱাক অনুভৱ কৰিবলৈ শিকালে। তেওঁ মাধ্যমটোৰ গভীৰতা উপলব্ধি কৰিলে পুডভকিনৰ ‘জেনেৰেল চুভভ’ চোৱাৰ পিছত। এইবোৰ কথা দক্ষ পৰিচালকগৰাকীয়ে নিজে কৈছিল। আৰু কৈছিল, তেওঁক চিনেমা মাধ্যমটোৰ প্ৰতি অধিক আগ্রহী কৰি তুলিছিল চার্লি চেপলিন, জন ফ’র্ড, ভিক্টৰ ফ্লেমিং, হিচকক, উইলিয়াম ৱাইলীৰ চিনেমাই। আৰু তেওঁ চিনেমাৰ মাজত সোমাই পৰিছিল ৰজাৰ মেনভিলৰ ‘দি ফিল্ম’ নামৰ কিতাপখন পঢ়াৰ পিছত। তেওঁৰ মনলৈ আহিল তেওঁৰ দ্বাৰা চিনেমা পৰিচালনা কৰিব পৰা নাযাব কিয়?
পদুম বৰুৱাৰ কেৱল তেনে আগ্রহ নাছিল— এদিন চিনেমা পৰিচালনা কৰিব। তেওঁৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল তেওঁ কাম কৰা সমাজখনত চিনেমাৰ সুস্থ পৰিৱেশ গঢ়ি তুলিব আৰু তাৰেই এটা অংশ হ’ল সুস্থ চিনেমা পৰিচালনা।
কাশীত অধ্যয়ন কৰি থকা সময়ত ভালেমান শ্রেষ্ঠ চিনেমা চোৱাৰ, চর্চা কৰাৰ সুযোগ পায় পদুম বৰুৱাই। তেওঁ উপলব্ধি কৰে ভাল চিনেমা চালেই নহ’ব। চোৱাৰ পিছত চর্চাৰো প্রয়োজন। তেতিয়াহে সুস্থ চলচ্চিত্র আন্দোলন সম্ভৱ হ’ব পাৰে। পঢ়া-শুনা শেষ কৰি যেতিয়া ১৯৪৮ চনত অসম চৰকাৰৰ অর্থনীতি আৰু পৰিসংখ্যা বিভাগৰ চাকৰিত যোগ দি শ্বিলঙত থাকিবলৈ লয়, তেতিয়া চিনেমা চোৱা, চর্চা কৰাত গুৰুত্ব দিলে। গঠন হ’ল ফিল্ম ছ’চাইটী। ১৯৬৩ চনত শ্বিলঙৰ ফিল্ম ছ’চাইটীৰ বেনাৰত সত্যজিৎ ৰায়ৰ ‘পথেৰ পাঁচালী’ প্রদর্শনৰ ব্যৱস্থা কৰে। এই চিনেমাখন প্রদর্শন হোৱাৰ পিছত তেখেতে উপলব্ধি কৰে— ‘পথেৰ পাঁচালী’ৰ শৈলীৰ চিনেমা
অসমীয়া ভাষাতো সম্ভৱ। অৱশ্যে সেই সময়ত অসমীয়া চিনেমাৰ বজাৰ আছিল অতি দুখলগা। তথাপি তেওঁৰ মনৰ ভাব বুজি আগবাঢ়ি আহিছিল মহম্মদ ছাদুল্লা। তাৰ পিছত…?
মহম্মদ ছাদুল্লাৰ প্ৰস্তাৱ— “মনৰ মাজতে আৰু কিমান দিন ৰাখিব? কিবা এটা কৰি পেলোৱা উচিত। মই উপন্যাস এখন আনিছোঁ। এই উপন্যাসৰ কাহিনীভাগ লৈয়ে আগবাঢ়িব নোৱাৰানে?…” উপন্যাসখনৰ নাম ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’। লক্ষ্মীনন্দন বৰাৰ উপন্যাস। প্রথমে পদুম বৰুৱাই গুৰুত্ব দিয়া নাছিল। কিন্তু হাতত তুলি লোৱাৰ পিছত, যেতিয়া উপন্যাসখনৰ মাজত সোমাই পৰিল, অনুভৱ কৰিলে— হয়, পৰা যায়। চিত্রনাট্য ৰচনাৰ কাম আগবাঢ়িল। লগে লগে ব্যস্ত হৈ পৰিল অভিনেতা-অভিনেত্রী, বিশেষকৈ মূল ‘নায়িকা’ৰ সন্ধানত। প্রথমে ঠিক কৰিলে সত্ৰৰ গোঁসাইৰ ছোৱালী এগৰাকী। ঘৰত আপত্তি। ছোৱালীগৰাকীয়ে কেমেৰাৰ সন্মুখত অভিনয় কৰাৰ অনুমতি নাপালে। ছাদুল্লা ব্যস্ত হ’ল ভ্রাম্যমাণ থিয়েটাৰত। পদুম বৰুৱা অন্য স্থানত। অৱশেষত পদুম বৰুবাই টীয়ক কলেজত ‘নায়িকা’ গৰাকী বিচাৰি পালে। নাম বীণা বাৰুৱতী। কাম আৰু কিছু আগবাঢ়িল। পদুম বৰুৱাই শেষত হাতত থকা নিজৰ সঞ্চিত কিছু টকা ছাদুল্লাক দিলে কলকাতালৈ যাবলৈ। প্ৰাৰম্ভিক কামৰ বাবে। কেমেৰামেন ঠিক কৰা হ’ল নলীন দুৱৰাক। কলকাতাৰ পৰা সহায় কৰাৰ বাবে আহিল ফটিক মজুমদাৰ। তেনেতে সমস্যা এটা হ’ল, যাৰ বাবে নলীন দুৱৰাই দায়িত্ব ল’ব নোৱাৰিলে আৰু কেমেৰাৰ দায়িত্ব দিয়া হ’ল ইন্দুকল্প হাজৰিকাক। ১৯৬৮ চনৰ মে’ মাহত ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ৰ শুভ মহুৰৎ হ’ল। …আকৌ সমস্যা। এইবাৰ টকাৰ। সহায়ৰ হাত আগবঢ়ালে মাতৃয়ে। মাকৰ পৰা ৭,০০০ টকা লৈ আৰু কিছু কাম আগবঢ়ালে। ৰাজ্যিক লটাৰী বিভাগৰ পৰাও উভতাই দিয়াৰ চুক্তিৰে ৩০,০০০ টকা ল’লে। তেনেদৰে ১৯৭২ চনত চিনেমাখনৰ চিত্ৰগ্ৰহণৰ কাম কোনোমতে শেষ কৰে। বাকী কামখিনি শেষ কৰে অসম ফিল্ম ফাইনেন্স ডেভেলপমেন্ট কৰ্পৰেচনৰ পৰা তিনিটা কিস্তিত উলিয়াবলৈ সক্ষম হোৱা ৪৫,০০০ টকাৰে। উলিয়াবলৈ সক্ষম হোৱা বুলি এই কাৰণেই কোৱা হৈছে, কাৰণ এই টকাখিনিৰ বাবে পদুম বৰুৱাই অন্য এক সংগ্রাম কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। সেয়া যি কি নহওক, ১৯৭৬ চনত চিনেমাখন সম্পূর্ণ হয় আৰু চিত্ৰগৃহলৈ আহে সেই বছটোৰে ১২ মার্চত। পদুম বৰুৱা আছিল সংগীত জনা মানুহ, সংগীত বুজা মানুহ। সেয়ে ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ৰ সংগীত ৰচনাৰ কাম আনক দিয়া নাছিল। নিজে কৰিছিল। তেওঁ চিনেমাখনৰ চৰিত্ৰ, পৰিৱেশ আদিৰ লগতে সংগীতকো বাস্তৱ ৰূপত ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। বাস্তৱৰ পৰা বুটলি আনিছিল সংগীতকো। তেওঁ তেতিয়া যোৰহাটত বাঁহীবাদনৰ শিক্ষাদান কৰে। যোৰহাটত যিটো ঘৰত আছিল, তাৰ ওচৰতে আছিল এগৰাকী যুৱতী। সেই যুৱতীৰ সৈতে যুৱক এজনৰ প্ৰেমৰ সম্পর্ক হৈছিল, কাৰণ জনা নাযায়—প্ৰতিটো নিশা হাতত বীণ এখন লৈ যুৱকে কিয় যুৱতীৰ ঘৰৰ ওচৰলৈ আহে? কিয় বীণত কৰুণ সুৰ বজায়? যি কি নহওক, বীণৰ সেই কৰুণ সুৰে গভীৰতা বঢ়াইছিল। চিনেমাখনত তেনে পৰিৱেশ এটা ৰচনা কৰিবলৈও পদুম বৰুৱাই সেই যুৱকগৰাকীয়ে বজোৱাৰ দৰে বীণৰ সুৰ ব্যৱহাৰ কৰিছিল। তেনেদৰে বাস্তৱিকতাৰ স্বাৰ্থত এটা গীত গোৱাইছিল যোৰহাটৰ ফুটপাথত বহি সুৰেৰে জীৱন নির্বাহ কৰা তিতাবৰৰ মাণিক সন্দিকৈৰ হতুৱাই।
(২)
লং হাই এংগল শ্বট : জোনাক ৰাতি… বাসন্তীয়ে কাষত কাপোৰৰ টোপোলা লৈ আহি থাকে। (আৱহ সংগীত, মাজে মাজে শিয়ালৰ হুৱাৰ শব্দ)।
মিড ক্লজ শ্বট : ফ্রেমৰ বাঁওফালৰ পৰা সোঁফালে বাসন্তী খোজ কাঢ়ি গৈ থকা ভৰি দুটাৰ দৃশ্য (আৱহ সংগীত)।
মিড লং শ্বট : বাসন্তী বাঁহনিৰ মাজেৰে একেটা দিশতে গৈ থাকে। (আৱহ সংগীত)
ক্ল’জ শ্বট : বাসন্তীয়ে বাঁহনিৰ মাজেৰে কেমেৰাৰ ফালে মুখ কৰি আহি থাকে। বাঁহৰ পাতৰ মাজেৰে অহা জোনৰ পোহৰ বাসন্তীৰ মুখৰ ওপৰত খেলা কৰে। (আৱহ সংগীত)
মিড লং শ্বট : বাসন্তী ফ্ৰেমৰ বাঁওফালৰ পৰা সোঁফালে থকা এজোপা গছৰ তললৈ আহে। (আৱহ সংগীত)
মিড লং শ্বট : বাসন্তীয়ে গছজোপাৰ গাত সোঁহাতখন দি থিয় হৈ দূৰলৈ চায়।
লং শ্বট : বাসন্তীৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা দেখা সোণাই নৈৰ ঘাটত এখন নাও। ধনঞ্জয় আৰু এজন মানুহ নাওখনৰ ওচৰত থিয় হৈ আছে। (আৱহ সংগীত)।
ক্ল’জ শ্বট : গছৰ তলত থিয় হৈ থকা বাসন্তী। বাসন্তীয়ে উচুপি উচুপি কান্দে। চকুত পানী। (আৱহ সংগীত উচ্চ স্বৰত বাজে) বাসন্তীয়ে গছজোপাৰ আঁৰ লৈ থিয় হয়।
লং শ্বট : ধনঞ্জয়ে দূৰলৈ চায় আৰু ইফালে-সিফালে অহা-যোৱা কৰে। (আৱহ সংগীত)
ক্ল’জ আপ : বাসন্তীৰ মুখ। চকুৰ পানী। (নেপথ্যত তৰুলতাৰ কণ্ঠস্বৰ)
—-এয়া পদুম বৰুৱাৰ ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ৰ কেইটামান শ্বটৰ চিত্ৰনাটা। মন কৰক, দীর্ঘ সময় ধৰি কোনো চৰিত্ৰৰ মুখত সংলাপ ব্যৱহাৰ কৰা হোৱা নাই। চিনেমাখনৰ কাহিনীয়ে গতি কৰিছে। চিনেমাখনৰ কাহিনীয়ে কি ক’ব খুজিছে, সেয়া কিন্তু চিত্ৰ ৰসিকে বুজাত অসুবিধা পোৱা নাই। কাৰণ কেমেৰাৰ ভাষাৰে সুপৰিকল্পিতভাৱে কোৱা হৈছে কাহিনী, বক্তব্য। চিনেমাৰ প্রাথমিক জ্ঞান থকা যিকোনো লোকেই সহজেই বুজিব, এয়া সম্ভৱ কেৱল মাধ্যমটোত দখল থকা পৰিচালক এগৰাকীৰ পক্ষেহে।
এইখিনিতে আন এটা কথা উল্লেখ কৰিব পাৰি। অসমীয়া চিনেমাৰ ক্ষেত্ৰখনত কেমেৰাৰ ভাষাৰ (যাক কোৱা হয় চিনেমাৰ মূল ভাষা) গুৰুত্ব কম। সততে সংলাপক গুৰুত্ব দিহে চিনেমা নির্মাণ কৰা দেখা যায়। চিনে পণ্ডিতসকলৰ দৃষ্টিত এয়া চিনেমাৰ ডাঙৰ ত্ৰুটি। এই ত্ৰুটিৰ পৰা মুক্ত নহয় ড° ভবেন্দ্রনাথ শইকীয়া, জাহ্নু বৰুৱা, মঞ্জু বৰা আদিৰ চিনেমাও। গতিকে পদুম বৰুৱাৰ ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ যে এই দিশত অসাধাৰণ আছিল, তাৰ ব্যাখ্যাৰ নিশ্চয় প্রয়োজন নাই। প্ৰতিটো ছিকুৱেন্স ৰচনাৰ সময়তে পৰিচালকগৰাকীয়ে নিশ্চয় মনত ৰাখিছিল চিনেমা পৰিচালকৰ মাধ্যম। কেমেৰাৰ মাধ্যম।
‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ৰ দর্শক হোৱাৰ পিছত আমাক চুই যোৱা দুটা দিশ হ’ল— চিনেমেটিক ভাষা আৰু সংগীত। দিশ দুটাৰ বিষয়ে এটা শব্দত কৈ থ’ব পাৰি— সুপৰিকল্পিত। চিনেমাখনৰ প্ৰথমটো ছিকুৱেন্সতেই দেখা গৈছে লং, মিড লং শ্বটৰ সুগাণিতিক প্রয়োগ। কেমেৰাৰ ভাষাৰে আগবঢ়াই নিয়া হৈছে কাহিনী।.. লং শ্বটত এটি ছাঁ… সোণাই নৈ… আকাশত এটি গঙা চিলনী.. নদীত পানী ভৰাবলৈ যোৱা নায়িকা (ছাঁ) গঙা চিলনীৰ মাতত আকৃষ্ট। প্রথম ছিকুৱেন্সটোতেই ফ্রিজ্ মটিফটিৰ অপূর্ব ব্যৱহাৰ। চিনেমাৰ পৰিচালক পদুম বৰুৱাই স্পষ্ট কৰি দিছে গঙা চিলনী নায়িকাৰ আশা-আকাংক্ষাৰ প্রতীক। আজিৰ তাৰিখত ভাৰতীয় চিনেমাসমূহ যদি বিশ্লেষণ কৰি ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ৰ সৈতে তুলনা কৰা হয়, সময় অনুপাতে দেখা যাব চিনেমেটিক ভাষা প্রয়োগৰ ক্ষেত্ৰত কিছু আগবঢ়া। একেদৰে আজিৰ তাৰিখত অসমীয়া চিনেমা সাহিত্যতো এই দিশটোৰ কথা মনত ৰাখি যদি বিশ্লেষণ তথা তুলনা কৰা হয়, দেখা যাব ‘গঙা চিলনীৰ পাখি’ বহু আগবঢ়া।
উৎপল মেনা অসমৰ এগৰাকী জ্যেষ্ঠ লেখক তথা চিনে সাংবাদিক। অসমীয়া চিনেমা বিষয়ক কেইবাখনো গুৰুত্বপূৰ্ণ গ্ৰন্থ ৰচনাকে ধৰি বাতৰি কাকত, আলোচনীত নিয়মিতভাৱে চিনেমা সংক্ৰান্তীয় বিভিন্ন প্ৰবন্ধ তেখেতে লিখি আহিছে।
